Batı Firmaları İçindeki  Etik Kurulları ve Kullandıkları Etik Kavramları Üzerine 

Ali Uyar 

Batı kendi hukukuna bağlı olarak adaletin hızlıca tahakkuk etmesine yardımcı olacak bazı kurulların ortaya çıkmasına ve ticari firmaların içerisinde yer almasına sebep olmuştur. Firma içi etik kurulu da bunlardan biridir. Bu kurulu bünyelerine alan özel firmalar, denetçiler veya savcılar tarafından yürütülen soruşturmalarda,  çok çabuk şekilde tüm kanıtları inceleme makamına sunabilir ve üst yöneticileri de herhangi bir kısıtlamaya tabi olmadan görevlerine devam edebilir. Doğaldır ki bu kurul -yapısının genişliği ile orantılı- firmaya belli bir mali ve işletme yükü getirir. Görülüyor ki  firma patronları en geniş teşkilatı kurma yönünde tercih kullanıyor ve faydasının külfetini aştığına inanıyorlar. Bu makalede söz konusu kurulu yaratan Batı hukukunun yapısı, mantığı ve amaçlarını ele almayacağız. Sadece işleyişi bakımından etik kurulu ve kullandığı bazı etik kavramları dillendireceğiz.

Çok açıktır ki Batı Hukuku Doğu Hukukundan farklıdır çünkü biri “içebükümlü” diğeri “dışabükümlü” çözümleme izler. Batı hukuku kendi mecrasında şüphesiz başarılıdır. Bu başarıya bakıp Batıda açan, serpilen bir kavramı Doğuya alıp uyguladığımızda  her zaman aynı verimi alacağımızın garantisi yoktur. Batı herhalde bunun farkındadır ki  -ara sıra- hukukundaki çok ulvi kavramları dayatarak  doğuya yardım eder ve ne yazık ki yardım edilen çoklukla bunun hayrını göremez ve bazen zarar görür. Batı her defasında masum olduğunu iddia etse de Doğudaki algı şüphe yüklüdür. 

Ticaret artık uluslararası boyuttadır ve  Doğuda birçok Batı kökenli şirket ticaret yapmaktadır. Bu şirketler bağlı oldukları Batı hukuku nedeni ile  -çalıştıkları ülkede şart koşulmasa dahi- bünyelerinde Etik kurulu bulundururlar. Ülkemizde de böylesi kurulları olan firmalar vardır. Batıyı anlamak adına değil ama tanımak adına bunların bazı yapı taşlarına  yakından bakalım.

Etik kurulu başkanı: 

•    Buna ülkemizde Uyum yöneticisi deniyor. Uluslararası tanınan veya hükümetin yetkisini  tanıdığı bir üçüncü taraf/bağımsız  makamdan sertifika almış kişidir. Şirketin Etik ile ilgili işlerini düzenler, yürütür. Çalışanlarla düzenli bilgilendirme toplantıları yapmaya, üst yöneticiler ile düzenli değerlendirme toplantıları yapmaya, gerekli inceleme ve soruşturmaları yürütmeye, kayıtları tutmaya ve arşivlemeye yetkilidir.
•     Şirket patronunu bilgilendirir ancak patron  ita amiri değildir. 
•    Hukuki bir sorun çıktığında savcıya rapor vermekte yetkilidir. Müşahittir, sanık olmaz. Yapılan hukuksuzluktan, yanlıştan sorumlu tutulmaz. Tüm üst yöneticiler, patron dahil sanıktır, savcıya ancak savunma verebilirler.
•    Gerekirse 3ncü tarafların Etik kurulu başkanları ile görüşmeler yapabilir.
•    Görevden alınamaz. Ancak herhangi bir suçtan/ayıptan yargılanırsa yetkileri askıya alınır,  hüküm giyerse yetkileri düşer, böylece görevden düşer.


Patron: 

•    Buradaki anlamı “birinci sorumlu” dur. Patron tek imza ile tüm ödeme yetkisini -bütçesi ile birlikte- devretmiş ise CEO veya CFO da “birinci sorumlu” olabilir. Bir tane “birinci sorumlu” vardır. Batı Hukukundaki tanımı ödeme emrine en son imza atan/onayan kişidir.
•    Etik kurulu başkanına kayıtsız şartsız gerekli tüm kaynak ve izinleri sağlamak ile görevlidir.
•    Etik kurulu başkanının doğru çalışıp çalışmadığından sorumludur. Etik kurulu başkanını gözetleyebilir. Başkanın işine son vermesi ve değiştirmesi teorik olarak mümkündür ama adli soruşturma açılmasını gerektirir ve  savcı, hâkim ve jüri nezdinde bu şüpheli bir hareket olarak yorumlanır. İlaveten borsaya bildirilmesi gerekir. Böylesi bir haber borsada hızlıca değerlendirileceğinden Batıda bu hakkı kullanan “birinci sorumlu” hiç görülmemiştir.
•    Etik kurulu başkanına emir veremez.
•    Etik kurulu başkanını -işinden dolayı- hiçbir makama şikâyet edemez.


Etik kayıt defteri: 

•    Etiğin konusu ile ilgili her türlü şirket faaliyetinin (ağırlıklı olarak nakdi) işlendiği kayıt defteridir. “hardcopy” veya uygun yazılımla  “softcopy” olarak tutulabilir. Kayıtlar sıralı boşluksuz tutulmalı, her gün mühürlenip kapatılmalıdır. Kayıt defterinin gözetilmesi, korunması ve işlenmeye ve incelemeye açık tutulması Etik kurulu başkanının sorumluluğundadır. 

•    Kayıt defterine  giriş müracaatı ve kaydolma olası hassas etik içerik ihtiva eden  faaliyet sahibinin sorumluluğudur. İş ile ilgili dolaylı/dolaysız verilen her türlü davet, yemek, hediye, bağış, seyahat, yardım ve kolaylık buraya işlenmelidir. Aynı şekilde alınan her türlü hizmet, yemek, davet, seyahat, hediye, bağış ve yardım buraya işlenmelidir. Defterin raporlaması üst yöneticiler değerlendirme toplantısında görüşülür. Bu kayıtları muhasebe kayıtları doğruluyor  olmalıdır.


Şirket iç tüzüğü hediyeler başlığı:

•    Şirket tarafından – kanunlara uygun şekilde-  kabul edilmiş  davet, yemek, hizmet, yardım, seyahat, bağış miktarları,  alınma/verilme şartları belirtilmiş, prosedürlerle sınırlandırılmış olmalıdır. 


Kırmızı bayrak kaldırma hakkı: 

•    Şirket çalışanları ile yapılan bilgilendirme toplantılarında etik yordamların uygulamaya yönelik zorluklarını yaşayanların “kırmızı bayrak” kaldırarak zorlukları Etik kurulu başkanına bildirme hakkı ve yetkisi vardır. Bu konulara açıklık getirmek, gerekiyorsa yordamları değiştirmek Etik kurulu başkanının sorumluluğundadır.


 İhbar hakkı: 

•    Her çalışan, şirket Etik kültüründen sorumludur. Bu sorumluluğun bilinci ile şirket içi etik dışı faaliyetleri gözlemlemiş olan kişinim Etik kurulu başkanına ihbarda bulunma hakkı ve yetkisi vardır. İhbarda bulunan kişinin kimliği saklı tutulur.


 Şeffaflık yani zamanında  ve tam bilgilendirme hakkı:

•    Etik hassasiyet içerdiğine inandığı bir konuda (etik ayıp) şirket çalışanının -mesela karşı taraftan bir hediye veya hizmet alımında- bunu Etik kayıt defterine zaman geçirmeksizin yazma hakkıdır. Şirket tahammüllerine göre ayıplı hareket  ise -mesela- hediye geri verilebilir veya nasihat verilebilir ama ceza verilmez.
•    (Not: Bu hakkı serbest çalışan bağımsız kişiler de kendi mecralarında kullanabilirler. Mesela hediye edilmiş bir aleti inceleyen ve fikir beyan eden bir youtuber bunu sunumunun sonunda “Ethics disclaimer” olarak kamuya faş etmelidir. Bu davranış batıda etik kabul edilir çünkü sonuçta kamu zamanında ve tam bilgilendirilmiştir.)


İtiraf hakkı:

•    Etik bir hata işlemiş kişinin yakalanmadan önce kullanabileceği bir haktır. Uygulanacak cezada mutlaka hafifletme yapılır. 


Pişmanlık hakkı:

•    Etik bir ayıp ve/veya hata işlemiş ve yakalanmış kişinin kullanabileceği bir haktır. Suç ortaklarını ifşa etmesi, soruşturma sürecine etkin  katkı/bilgi vermesi ve bunların doğru olması şartı ile geçerlidir. Uygulanacak cezada mutlaka hafifletme yapılır. 

Batı için konuşursak, görüyoruz ki Etik kurulu başkanı -şirket muhasebesinin dışında örtülü bütçesi olabileceğinden dolayı- birinci sorumlunun aldığı/verdiği rüşvete mâni olma etkinliğinde değildir. Firma içindeki asıl faydasının  aşağıya doğru şeffaf, hesap verebilir, takip edilebilir sistem kurması olarak beliriyor. Batı bundan memnundur. Bize gelirsek onun kurumlarının bizde doğru ve verimli çalışması o kadar kolay değildir. Bizde de  görünmeye başlanan böylesi kurumlar/kurullar  -doğrudan faydaları  olsun/olmasın-  bizleri düşünmeye ittiği sürece yararlıdır. Çünkü düşünmek, konuşmak, tartmak, tartışmak  doğruyu bulmanın yoludur. Haydi diyelim ki doğru elimizde! Yine de tartışmalı, her gün yeniden onun doğru olduğunu ispat etmeliyiz. Çünkü doğru da değişebilir bir gün! Belli mi olur.