×

Elektrikli, Elektronik Eşya Atıkları ve Aydınlatma Ekipmanlarında Atık Yönetimi

 

Elektrikli, Elektronik Eşya Atıkları ve Aydınlatma Ekipmanlarında Atık Yönetimi 

Zeynep Akkaya, Elif Kara, Mustafa Çetin 

1. Giriş

Teknolojinin hızla gelişmesiyle hayatımızın pek çok alanında yeni ürünlerin kullanımı tüketim alışkanlıklarımızı da değiştirmiş ve artan tüketimin sonucu olarak elektrikli ve elektronik atıkların ortaya çıkmasına neden olmuştur.

Kullanıcısı tarafından yeniden kullanılmayacak, yararlı ömrünü tamamlamış veya arıza nedeniyle kullanılamaz hale gelen elektrikli ve elektronik eşyalar, Atık Elektrikli ve Elektronik Eşya (AEEE) olarak adlandırılır. Kısaca “Ömrünü tamamlamış elektrik ile çalışan her türlü eşya” dır. Dolayısıyla elektronik atık deyince sadece laptop ve akıllı telefonlar aklımıza gelmemelidir. Atık elektrikli ve elektronik eşyalar 6 ana kategoride incelenmekte olup bu kategorilerden biri de Aydınlatma Ekipmanlarıdır.


2. Atık Elektrikli ve Elektronik Eşya Yönetimi 

Küresel ölçekte tüm hızıyla devam eden teknolojik gelişmelere paralel olarak aydınlatma sistemleri de köklü bir değişim süreci içindedir. Geleneksel lambaların yerine LED lambaların geçmesi, aydınlatma sistemlerindeki mekanik aksam ve parçaların yerine elektronik parçaların kullanılması aydınlatma ve aydınlatma sistemlerinde akıllı aydınlatmaya geçişi sağlamıştır.

Üretim sürecindeki yaşanılan bu gelişmeler ve tüketimin hızla artışı, doğal kaynakların azalmasına sebep olmuş ve çevresel faktörlerin önemi de her geçen gün artmıştır.

Elektronik atıklar bünyelerinde 1000’den fazla madde içerir. E-atıklar içerdikleri Pb, Be, Hg, Cd, Cr+6 ve bromlu alev geciktiriciler (BFR) nedeniyle atıldıkları zaman çevre güvenliğini tehdit ederek dolaylı olarak insan sağlığını olumsuz yönde etkilemektedirler. Oysa AEEE geri dönüşümü ikincil hammadde pazarı için önemli bir kaynaktır.

Ömrünü tamamlamış ürünlerin geri kazanımı sadece yönetmeliklerle desteklenen ve ekolojik anlamda gerekli bir konu değil, aynı zamanda işlenmemiş ham maddenin kullanımı ve maliyetleri azaltması nedeniyle ekonomik olarak da önemlidir. Bu yüzden artık elektronik atıklar (e-atıklar), hem ikincil kullanım şansı olan materyalleri, hem de geri dönüşebilen malzemeleri içermeleri nedeniyle atıktan öte ciddi bir hammadde kaynağı olarak değerlendirilmelidir.

2.1 Dünyada E-atık Yönetimi
 
Birleşmiş Milletler (BM) E-Atık Koalisyonu tarafından Ocak 2019‘da hazırlanan rapora göre, dünyada her yıl 50 milyon tona yakın elektronik atık oluşmaktadır ve 2050'de bu miktarın 120 milyon tona yükselmesi tahmin edilmektedir.

Küresel elektronik atık üretiminin yıllık değerinin 62 milyar dolar olduğu aktarılan raporda,  bu değerin üretilen toplam gümüş madeninin yıllık değerinin 3 katından fazla olduğu ayrıca bu rakamın birçok ülkenin gayri safi yurt içi hasılasından fazla olduğuna dikkat çekilmektedir.

2016 yılında yayınlanan Küresel E-atık İzleme raporuna göre ise Türkiye’de oluşan e- atık miktarı 623 bin ton olarak açıklanmıştır ve Türkiye bu değer ile 177 ülke arasında 17. Sırada yer almaktadır. Eğer oluşan bu atıkların tamamınıgeri dönüşüme kazandırabilseydik Türkiye ekonomisine 767 milyon Euro katkı sağlayabilecektik.

Avrupa Birliği’nde elektronik atık yönetimi toplama, geri dönüşüm ve geri kazanım süreçlerini ele alan Waste Electrical and Electronic Waste Directive (WEEE Directive (2012/19/EU)) ile düzenlenmektedir. Bu yönetmeliğe göre elektronik ürün üreticileri ürettikleri ürünün toplanması, geri dönüşümü ve geri kazanımı işlemlerini finanse etmeli ve bununla ilgili tüm garantileri sağlamalıdır.

2.2 Türkiye de E-atık Yönetimi  
 
Türkiye’de, Avrupa Birliği’ne adaylık sürecinde bu yönetmeliğe uyum gözetmiş, bu kapsamda AB direktiflerine paralel olarak Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından “Atık Elektrikli ve Elektronik Eşyaların Kontrolü Yönetmeliği” 22.05.2012 tarih ve 28300 sayılı resmî gazetede yayınlamıştır.

Elektrikli ve elektronik eşyaların üretiminden nihai bertarafına kadar çevre ve insan sağlığının korunması amacıyla hazırlanan Yönetmelik elektrikli eşya üreticilerine, dağıtım ve satış kanallarına, belediyelere, AEEE işleme tesislerine ve tüketicilere çeşitli yükümlülükler getirmektedir.

Atık yönetimi sisteminin kurulması ile ilgili en büyük sorumluluk piyasaya ürün süren üreticilere düşmektedir. Üreticiler atıkların toplanması, işlenmesi ve bertaraf edilmesi amacıyla bir sistem kurmak ve sistem maliyetlerini karşılamakla yükümlüdür. Benzer şekilde elektrikli ürün satışı yapan dağıtıcılar ise atıkların toplanabilmesi için atık toplama kutusu bulundurmak, tüketiciyi bu konuda bilgilendirmek ve toplanan atıkları kurulan sistemlere vermekle yükümlüdür.

Üreticiler bir araya gelerek AEEE (Atık Elektrikli ve Elektronik Eşya) Yönetmeliğinden kaynaklanan yükümlülüklerinin ortak bir sistemde yerine getirilmesi amacıyla kar amacı gütmeyen organizasyonlar oluşturabilirler. Üreticilerin kurduğu bu yapılar Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından Yetkilendirilmiş Kuruluş olarak görevlendirilir. Yetkilendirilmiş Kuruluşlar, üreticiler adına, tüketicilere yönelik bilinçlendirme ve eğitim çalışmalarını gerçekleştirir ve elektronik atıklar konusunda farkındalık yaratılması, verimli ve sürdürülebilir bir elektronik atık toplama sisteminin kurulması ve e-atıkların geri dönüşüm, geri kazanım ve bertaraf işlemlerini yürütülmesini sağlamak amacıyla saha faaliyetlerini sürdürür. Türkiye’de aydınlatma ekipmanları kategorisinde faaliyet gösteren tek yetkilendirilmiş kuruluş AGİD (Aydınlatma Gereçleri İmalatçıları Derneği) dir.

2.3  E-atık Yönetiminde Yetkilendirilmiş Kuruluşun Rolü

Elektrikli ve elektronik ürünlerin atık hale geldikten sonra doğru tesislerde geri kazanım/bertaraf sürecine kazandırılmaları önemlidir. Çünkü elektrikli ve elektronik eşyalar atık hale geldikten sonra, içeriğindeki metal, plastik, cam ve geri kazanılabilen diğer kısımlarının mümkün olduğunca geri kazanılması ve bileşenlerinde bulunan zararlı maddelerin de uzaklaştırılması gerekir.

Çöpe atılan veya izinsiz toplayıcılar tarafından toplanan atık elektrikli ve elektronik eşyalar (AEEE) uygun olmayan yöntemlerle parçalandığında içerdikleri tehlikeli maddeler, çevre ve insan sağlığına zarar verebilirler. Bu nedenle atık hale gelen ürünlerin toplanması, işlenmesi, tehlikeli kısımlarının çevre kirliliği yaratmayacak şekilde bertaraf bu konuda Çevre ve Şehircilik Bakanlığınca yetkilendirilmiş kuruluşlarca lisanslı tesislerde yapılmalıdır.

Tüketici olarak bizler elektronik atıklarımızı, kaynağında ayırabilir, AGİD ve Belediyeler tarafından oluşturulan elektronik atık toplama merkezlerine atıkları bırakabilir, elektrikli ürün satış noktalarına eski ürünü teslim edebiliriz. Büyük ev eşyaları satın aldığımızda ise ürünü getiren bayi/servise ücretsiz olarak eski ürünü teslim edebiliriz.

Ayrı toplama noktalarında biriktirilen e atıklar AGİD ve Belediye sistemleri ile toplanarak Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından lisanslandırılmış AEEE işleme tesislerine gönderilmektedir. Bu tesislerde atıklar öncelikle tehlikeli madde içeren parçalarından arındırılmakta ve ardından işleme prosesine sokulmaktadır. Söz konusu atıkların içeriğinde bulunan cıva, kurşun, fosfor vb. zararlı maddeler bertaraf edilirken; demir, bakır, alüminyum, plastik gibi malzemelerde ekonomiye kazandırılmaktadır.

3.Sonuç 

Dünyada oluşan elektronik atıkların yaklaşık olarak %1,6 lık bir kısmını aydınlatma ekipmanları (lambalar) oluşturmaktadır.

Geri kazanım prosesinde aydınlatma ekipmanları atıkları, lamba ve armatür grubu olarak iki başlık altında incelenmektedir. Lamba grubu altında bulunan fluoresanlar yani enerji tasarruflu lambalar çalışma prensipleri nedeniyle bünyelerinde bir miktar cıva içerirler. Bu nedenle kırılmadan toplama tesislerine ulaştırılması çok önemlidir. İşleme tesisinde kapalı sistem içinde kontrollü bir şekilde kırılan lambaların içindeki cıva buharı filtre sistemleri ile tutulmaktadır. Ayrıca tesislerde fosfor, cam ve metal parçalarında ayrımı yapılması gerekmektedir. Armatür grubunda ise alüminyum, metal yada plastik bir gövde içinde entegre devreler bulunmaktadır. Armatür içinde barındırdığı tehlikeli maddeleri aldıktan bakır, alüminyum, plastik gibi malzemelerde ekonomiye kazandırılmaktadır.

Maalesef doğru ve sistemli bir şekilde toplanamayan fluoresan lambalar ve diğer elektronik cihazların bertaraf edilmesi gereken kısımlarının doğaya bırakılmasıyla içlerinde bulunan tehlikeli maddeler çevre ve insan sağlığını olumsuz etkilemektedir. 

Türkiye’nin dışa bağımlılığı da dikkate alındığında sadece e-atık değil, her türlü atığın geri dönüşümü, “ÇÖP “olmaktan kurtarılabilmesi hem temiz bir dünya ve sağlıklı bir çevre açısından, hem de ekonomiye kazandırılması açısından zorunluluktur. Ülkemizde atık yönetimi konusu tam olarak yerleşmiş olmakla birlikte her geçen gün gelişmeye devam etmektedir. Yasal yaptırımların yanında, birey ve toplum bilincinin de gelişmesi ile tüketici olarak bizlerin e- atık yönetiminin yapılmasını yerel yönetimlerden ve üreticilerden talep etmemiz gelişen bu sistemde en önemli itici gücü oluşturacaktır.

Kaynakça
  1. Balde, C.P.,V., Forti V., Gray,V., Kuehr, R., Stegmann, P. “The Global E-Waste Monitor - 2017” United National University (UNU), International Telecommunication (ITU) & International Solid Waste Association (ISWA), Bonn/Geneva/Vieanna.
  2. The Platform for Accelerating the Circular Economy (PACE) World Economic Forum  “A New Circular Vision for Electronics: Time For a Global Reboot” January 2019
  3. İSO, Küresel Rekabette İstanbul Sanayi Odası Meslek Komiteleri Sektör Stratejileri Projesi “Elektrikli Aydınlatma Ekipmanları İmalat Sanayi Sektör Raporu”
  4. AEEE Yönetmeliği (22.05.2012 tarih ve 28300 sayılı)
  5. WEEE Direktifi (2012/19/EU)
  6. AGİD 2018 Yıllık Faaliyet Raporu

 
Paylaş:
E-BÜLTEN KAYIT
Güncel makalelerimizden haberdar olmak için e-bültene kayıt olun!
Sosyal Medyada Bizi Takip Edin!
E-Bülten Kayıt