Çip Krizinin Üretime ve Fiyatlara Etkisi 

Kevork Benlioğlu 

2020 yılı sonlarına doğru ekonomilerin tahmin edilenden hızlı çalışmaya başlaması ile tüm dünyada hammadde fiyat artışları ve tedarik koşullarında sıkıntılar ön plana çıkmaya başladı. İlk başlarda bu durumun geçici olacağı ve düzeleceği ön görülmekte iken günümüzde araştırma raporları ve göstergeler bu sıkıntılı sürecin artarak devam edeceğine işaret ediyor.

Pandemi etkisi dolayısıyla işleyiş düzeni değişen ve birçok belirsizliklerin hakim olduğu dünyada üreticiler; hammadde tedariği, kapasite düşüklüğü, finansman, artan rekabet ve artan maliyet baskısı yaşıyor. Tedarik edilen hammaddelerin neredeyse tamamının fiyatları global piyasalarda belirleniyor. Üreticiler hammadde tedarikçileri ile müşterileri arasında bir köprü durumunda ancak artmış olan maliyetleri ürün fiyatlarına yansıtamıyor.

Yeni normale geçiş sürecinde ekonomilerin başını kaldırmaya başlaması ile birlikte zincirleme olarak büyük fiyat artışlarının yaşanacağı açıkça görülüyor. Yani gerçekten almak istediğiniz bir cihaz varsa, birkaç aya ucuzlar diye beklemek şu an yanlış karar olur. Risklerin yanı sıra birçok fırsatları da içeren bu belirsiz ve sıkıntılı süreci aşabilenlerin yanı sıra maalesef geride kalanlar da olacak.

Pandemi öncesi durum, bugünkü görünüm ve gelecek için öngörülerim aşağıdadır.

Mikroişlemciler (çipler) ve Elektronik Malzemeler
Çipler; bilgisayardan cep telefonuna, televizyondan otomobile, aydınlatmadan beyaz eşyaya, drondan oyuncağa kadar elektrikli ürünlerin içinde yer alan kendisi küçük ama yaptığı iş itibarı ile elektronik dünyasının dev bir parçasıdır. 



Chipler önce wafer adı verilen bir gruplanmış bir levha şeklinde üretilir, sonra dilimlenerek her bir çipe bağlantı bacağı ve termoplastik yapı eklenerek son halini alması sağlanır.



Çip teknolojisinde Amerika tasarım açısından açık ara önde olsa da, üretim konusunda; Taiwan Semiconductor Manufacturing Company (TSMC) ve Güney Kore’li Samsung firmaları başı çekiyor. Bu iki firma geçtiğimiz yıllarda bir hayli karmaşık olan 5 nanometre çip üretim tesisleri için milyarlarca dolarlık yatırım yaptılar. Bugün bu iki firma mikroişlemci çiplerinin %80'ini, hafıza çiplerinin ise %70'ini üretiyor. Geri kalan üreticiler birkaç yıldır düşük kazanç ve yüksek borçlanma ile mücadele ediyor. Dolayısıyla bu firmaların benzer yatırımlara girmesi imkansız olarak gözüküyor.

Çip sıkıntısını tetikleyen faktörler
Küresel ısınmanın etkileri dolayısıyla Taiwan’da kuraklık son 50 yılın en yüksek seviyesine geldi. Etkilerini yoğun olarak hissettiren kuraklık adanın su kaynaklarını tehdit ettiği için endüstriyel tesislere yeteri kadar su verilemiyor.
Taiwan Ekonomi Bakanı yıllardır yaşadığı  en kötü kuraklıkla mücadele için  6 nisan tarihinden itibaren su arzında kısıtlamalara başladı. TSMC su kaynağı sıkıntısı dolayısıyla taşıma su ile üretimine devam ediyor.



Mart ayı sonunda Toyota, Nissan, Honda ve diğer Japon otomobil üreticilerinin çip tedarikçisi olan Renesas Electronics'in çip fabrikasında bir yangın meydana geldi. Yangın yeni teknoloji çiplerin seri üretimini yapan üretim hatlarına zarar verdi ve makinelerin kullanılamaz şekilde hasar görmesine neden oldu.


Renesas, otomobillerde kullanılan çiplerde küresel çapta %30 paya sahip olduğu için bu sorun Avrupa ve Amerika’ yanı sıra ülkemizdeki otomobil üreticilerini de etkiledi. Günümüzde modern arabalarda camın açılmasından stop lambasına, güvenlik sistemlerinden konfora, kablo tasarrufundan servis kolaylığına, emisyondan yakıt ekonomisine kadar hizmet eden farklı farklı en az yüz adet çip kullanılıyor. Stok yapmadan yani -just in time- çalışma düzenine göre üretim yapan otomotiv endüstrisi bu nedenle sıkıntı yaşıyor. Çip krizinden en çok Çin’deki üreticiler ile Ford, Honda, Toyota, Volvo, Tesla, Renault, Nissan, Wolkswagen ve General Motors gibi dünya devleri etkilendi. Bu nedenle 2021 yılında otomobil satışlarının 64 milyar dolar azalması ve otomobil üretimini 2021 yılının ilk yarısında 2-4 milyon adet düşmesi bekleniyor.



Diğer taraftan 2020 yılında pandemi dolayısıyla kısıtlamalar başlayınca çoğu insan evde çalışmaya başladı. Bu ihtiyaç bilgisayar satışlarında patlama yaptı. Ayrıca eve kapananlar boş vakitlerini değerlendirmek için dizüstü bilgisayar, tablet ve akıllı telefon talebini artırdılar.



Samsung dünyadaki en büyük hafıza çipi üreticilerinden birisi, hem kendine hem de diğer markalara ürünler üretiyor. Samsung artan hafıza çipi siparişlerine yetişemediğini açıkladı. Ayrıca başlıca akıllı telefon ve tüketici cihazları için işlemci ve modemlerini üreten Qualcomm da aynı sorunu yaşadığını bildirdi.

Küresel çip piyasasında yaşanan sıkıntının bir diğer nedeni de ABD hükümetinin ticari yaptırımları. Bilindiği gibi Trump yönetimi 2020 yılında Çin’in teknoloji şirketi Huawei’ye yönelik yaptırımlarını sıkılaştırdı. Huawei de yaptırımlar eylül ayında yürürlüğe girmeden önce, yeterli sayıda çipi güvence altına almak için TSMC ve diğer Tayvanlı üreticilere yüksek adetlerde siparişler verdi. Fakat o sırada Tayvan’lı çip üreticileri pandemi nedeni ile dizüstü bilgisayarlar, tablet, akıllı telefon ve oyun konsolları tarafında artan talebe cevap vermek ile meşguldü. Tüketici elektroniği çip talebinde o kadar ileri gitti ki Apple tek başına tüm otomotiv endüstrisi kadar çok çip istemeye başladı.

Yani dostlar başına :) Tayvanlı üreticiler bir anda çok yüksek siparişler ile karşı karşıya kaldılar. Bir de bunun üzerine salgın önlemlerinden sonra beklenenden hızlı bir şekilde sahalara geri dönen ve üretime başlayan otomotiv sektörü tekrar çip siparişine başlayınca çip üreticileri bu talebi karşılayamaz oldular. 

Yarı-iletken pazar büyüklüğü (2020)
Dünya çapında yarı iletken pazarı 2020 yılında 466,2 milyar dolar olarak gerçekleşti. Otomotiv sektöründeki düşüşe karşılık bilgisayar, tablet, akıllı telefon, beyaz eşya, küçük ev aletleri ve led pazarının büyümesi 2019 yılına göre sektörün % 10,4 artmasını sağladı.

Intel'in 2020'de 72,8 milyar dolarlık satış geliri ile ilk sırada yer aldı. Intel'i, 57,7 milyar dolar ile Samsung ve 25,9 milyar dolar ile yine Güney Kore merkezli SK Hynix takip etti. Intel'in satışları 2020 yılında 2019'a göre %7,4, Samsung’un % 10,7 ve SK Hynix'in % 16 arttı.

İlk 10 Yarı İletken Tedarikçisi (2020)

SATICI	Ülkesi	2020 Geliri Milyar Dolar	Pazar Payı (%)	Büyüme (%)
Intel	ABD	72,8	15.6	7.4
Samsung	Güney Kore	57,7	12.4	10.2
SK Hynix	Güney Kore	25,9	5.5	16.0
Mikron	ABD	22,0	4.7	8.8
Qualcomm	ABD	17,6	3.8	29.5
Broadcom	ABD	15,8	3.4	2.8
Texas Instruments	ABD	13,6	2.9	1.9
MediaTek	Tayvan	11,0	2.4	38.1
NVIDIA	ABD	10,6	2.3	45.2
KIOXIA	Japonya	10,4	2.2	32.5
Diğerleri	-	208,8	44.8	7.5
Toplam Pazar	-	466,2	100	10.4

Dikkati çeken noktalar:

•    İlk 10'da 6 adet ABD merkezli çip üreticisi yer alıyor.
•    İlk 3 sırada 2 adet Güney Kore üreticisi bulunuyor.
•    Sektörün lideri Intel, laptop ve server satışlarının artması ile büyüdü.
•    NVIDIA, oyun ve veri merkezi işlerinin artması dolayısıyla % 45,2'lik bir büyüme sağladı.
•    MediaTek, Huawei'nin işlerinde yaşanan aksaklık nedeniyle % 38,1 büyüme sağladı.

Yarı-iletken sektöründeki yatırımlar 
Çiplerin teknolojileri gereği küçük fabrikalarda ve küçük ölçekte üretilmeleri kârlı değildir. Bu nedenle çip üretiminde ölçek ekonomisi geçerlidir; yani çok büyük miktarlarda ürettikçe maliyet düşer ve üretici sürümden kazanır. Bu nedenle küçük üreticilerin bu sektörde şansı yoktur çünkü artan siparişleri sadece dev firmalar karşılayabilir.

Çip krizi otomotiv sektörünü etkilemeye ve üretim bantlarını durdurmaya başlayınca çip ithal eden ülkeler için alarm zilleri çalmaya başladı. Şirketler yatırımlarını ekonomik analizlerin yanı sıra politik trendleri de dikkate alarak hesap yapıyor. Pandemi başında çip sektörünün önümüzdeki 5 yıl boyunca %5 büyüyeceği bekleniyordu ancak şu an beklentiler %10’a revize edildi. 

Samsung

Güney Kore'nin dünyaca ünlü elektronik üreticisi Samsung 2030 yılında dünyanın en büyük çip üreticisi olmayı hedefliyor ve bunun için 116 milyar dolar bütçe ayırdı. Bu hedefe ulaşmak için Güney Kore'nin kuzeybatı bölgesinde yapımı devam eden dev fabrikasının bu yıl faaliyete geçmesi bekleniyor. Fabrikada yeni nesil cep telefonları için de çip üretimi yapılması da planlanıyor.

Intel

ABD’nin Silikon Vadisi merkezli yarı iletken ve mikro işlemci geliştirici ve üreticisi Intel, İsrail merkezli Mobileye şirketini 2017 yılında 15.3 milyar dolara satın almıştı. Bu satın almanın ardından Intel yine İsrail merkezli teknoloji şirketleri Habana Labs’ı 2.0 milyar dolara ve Moovit’i 900 milyon dolara satın aldı. Intel stratejik hedeflerine ulaşmak için İsrail’de toplam 600 milyon dolar değerinde bir Ar-Ge merkezi kuruyor. Yatırımın 400 milyon doları şirketin Kudüs’teki, sürücüsüz arabalar ve gelişmiş sürücü destek sistemleri geliştiren yan kuruluşu Mobileye’ı Ar-Ge merkezine dönüştürmek için kullanılacak. Kalan 200 milyon doları da Hayfa’da kurulacak "mega chip tasarım merkezi" için harcanacak.

Taiwan Semiconductor Manufacturing de (TSMC) 

Çin'in küresel tedarik zincirindeki önemini azaltmak isteyen eski ABD Başkanı Donald Trump, yarı iletken ürünlerin üretimini yıllardır Amerika'ya geri getirmeye çalışıyordu. Apple gibi müşterileri ile dünyanın en büyük fason üreticisi haline gelen Taiwan Semiconductor Manufacturing Company, kısa adı ile TSMC’nin Arizona'da kuracağı 12 milyar dolar değerindeki fabrika, bu çalışmanın bir meyvesi olarak görülüyor. Fabrikanın 2024 yılında üretime başlaması hedefleniyor.

GlobalFoundries 

ABD merkezli çip üreticisi GlobalFoundries artan talebi karşılamak için yeni yatırımlar planlamasına rağmen üretimin talebe en erken 2022’de yetişebileceğini duyurdu. 

SMIC

ABD'li politikacılar, dünya çapında çip üreticilerinin Çinli teknoloji devi Huawei ve bağlı ortaklıklarına çip tedarik etmesini zorlaştırırken, Çin de yabancı ülkelere, özellikle ABD'ye bağımlı kalmamak için kendi çip endüstrisini güçlendiriyor. Çip teknolojisinde dışa bağımlılığı azaltmak isteyen Çin'de ise iki ulusal varlık fonu, ülkenin lider çip üreticisi SMIC'a 25 milyar dolar finansman sağladı. Bu tutar Şanghay'da bulunan fabrikanın kapasitesini artırmak için kullanılacak. Fabrikanın, gelecekte üretimini üçe katlaması bekleniyor.

Türkiye'de yerli çip üretimi çalışmaları
Dünyayı kasıp kavuran çip krizi ülkeleri yerli üretime yönlendirdi. Türkiye, TÜBİTAK’la bu oyunda “ben de varım” diyor. Gebze’de 55 mühendisin çalıştığı, hem tasarım hem de üretiminin yapılacağı yerli çip üretim üssünde, savunmanın yanı sıra yerli otomobile de çip üretilebilecek. 

Başta otomotiv olmak üzere birçok sektörde üretimin durmasına ve büyük ekonomik kayba neden olan çip krizi büyürken, gözler Türkiye'deki çip üretimine çevrildi. Bu konuda üretim üssü konumundaki TÜBİTAK BİLGEM bünyesindeki Ulusal Elektronik ve Kriptoloji Araştırma Enstitüsü (UEKAE), Yarı İletken Teknolojileri Araştırma Laboratuvarı'nda (YİTAL) hummalı bir çalışma yürütülüyor. TÜBİTAK Bilişim ve Bilgi Güvenliği İleri Teknolojiler Araştırma Merkezi'nde (BİLGEM) yürütülen "Çakıl Milli İşlemci Projesi" ile silah sistemlerinde kullanılan yabancı menşeli mikro işlemcilerin yerini alabilecek milli bir işlemci geliştiriliyor.

Sonuçlar ve gelecekteki durum
Bu şartlar altında çip üreticileri ek talebe mecburen üretimi değil, fiyatlarını artırarak yanıt verdiler. Dünyada chip fiyatları %20-50 arasında arttı. Çiplerde yaşanan bu sorunlar zincirleme olarak diğer elektronik malzeme fiyatlarında %10-50 arasında artışa neden oldu ve bu artışlar halen devam ediyor. Fiyata razı olmak yetmiyor, tedarik sıkıntısı yaşanıyor, teslim süreleri ürünün cinsine göre 20-50 hafta arasında değişiyor. Çip ve elektronik malzeme fiyatlarının pandemi öncesine dönmesi mümkün gözükmüyor. 

Çiplerde yaşanan tedarik sıkıntıları entegre, transistör, diyor gibi diğer yarı-iletkenlere ve pasif elektronik malzemelere de sıçramış durumda. Birçok kategoride tedarik sıkıntısının 2022 yılı ikinci çeyreğine kadar uzaması beklenirken, daha sıkıntılı ürünlerde 2022 sonuna kadar uzayacağı öngörülüyor. Fiyatlar açısından eski seviyelere dönüş şu an mümkün gözükmüyor.