Trafolarda Eko Tasarım Seviye-2 Yürürlükte 

Ali Uyar

ETP Trafo Enerji Verimliliği  Çalışma Grubu 

1 TEMMUZ 2021 itibari ile dağıtım trafoları için geçerli EKOTASARIM SEVİYE-2 hayatımıza giriyor.

Avrupa Komisyonu Ekolojik Tasarım Talimatı Seviye-2 kıstasları ülkemizde uygulanmaya başlayacak. Zaten 1 Temmuz 2015’ten beri “Seviye-1” kıstaslarına uyuyor ve ilgili talimatın istediği verimli dağıtım trafosunu kullanıyor idik. Şimdi verimlilik şartları arttırılmış ikinci basamağa geçiyoruz.

Avrupa Komisyonu, 2009 senesinde küresel ısınmayı yavaşlatacak bir sıra hedef belirlemişti. “20-20-20 strateji planı” olarak bilinen hedefler şunlardı:

•    Yenilenebilir enerji kaynaklarının dünya elektrik enerjisi üretimindeki payını 20% seviyesine çıkarmak
•    Dünya C02 salımını 2009 seviyesinin 20% altına düşürmek
•    Elektrik tüketen tüm çeviricileri 2009 seviyesine göre 20% daha verimli olacak şekilde üretmek.

2009/125 EC Eko Tasarım Direktifi, AB 548/2014  sayılı tebliği kapsamında    EN 50588-1:2015 ve onun yerine geçen EN 50708-1-1:2020, EN 50708-2-1  standardları olarak yayınladı. 1 Temmuz 2015’te yürürlüğe giren “Eko Tasarım Seviye-1” dağıtım trafolarına boş ve tam yükte kayıplarını azaltma yönünde bazı sınırlar getirdi. Talimatın verimli trafo kullanmamızı şart koşmasının anlamlı bir dayanağı var: Trafolar dünya elektrik kayıplarının 3%’ünü oluşturuyor. Bu da dünya CO2 salımının 1,5%’una karşılık geliyor yani bu yöndeki gayretlerin ekolojik amaca katkısı büyük. Türkiye Cumhuriyeti Avrupa müktesebatına uymayı kabul etmiş bir ülke olduğundan söz konusu talimatın bizde de uygulanması hukuken zorunludur.

Talimatın konusu biraz geniş ama biz burada 25 – 3150 kVA gücünde, yüksek gerilim seviyesi 1,1 – 36 kV arası yağlı ve kuru tip dağıtım trafolarına odaklanacağız. Bundan böyle Türkiye’de trafo imalatçıları Seviye-2 trafodan daha az verimli trafo üretemeyecekler! Bu şartların sağlanmasından Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı sorumlu. Avrupa Komisyonu bu sayede yılda kazanılacak enerji miktarını 16TWh olarak hesaplıyor. Ülkemize indirger isek bunun anlamı yaklaşık 5 adet Kemerköy kömür santralinin boşa çıkması ve kapanması demek.

Seviye- 2 üreticilere ilave teknolojik yük getirmiyor. Trafo imalinde kullanılan manyetik akı ve akım taşıyan metallerin nitelik iyileştirmesi ve kesit artırımı yeterli olacak. Doğal olarak boyutlar ve ağırlık artıyor. Bu da trafoların kısa devre, yanma ve sismik testlerden geçip yeniden sertifika alma yükümlülüğünü kaçınılmaz kılıyor. Belirtelim, Seviye-2 için manyetik akıyı taşıyan silisli demir nüvenin, “çekirdeği yönlendirilmiş” soğuk çekilmiş (CRGO) saçtan olması yetiyor.  Ancak daha şimdiden bazı tanınmış trafo üreticileri “daha da verimli, nüvesi amorf metalden yapılmış” yeni teknoloji trafoları geliştirmeye başladılar. İngiltere’de binlerce amorf trafo satıldı ve şu anda kullanımdalar. Avrupa Komisyonu 1 Temmuz 2023 tarihi itibari ile yürürlüğe koymayı planladığı Seviye-3 talimatları için şart tespit çalışmalarını başlattı. Uyaralım! Gelecek Seviye-3 şartları amorf metal nüveli trafolar etrafında şekillenir ise bizi bazı zorluklar bekliyor olacaktır:

•    Ağırlık, hacim ve fiyatlar misli ile artacaktır.
•    Yapısı icabı sismik yüklere dayanıklı olmayan amorf alaşım ülkemiz için ilave güçlükler çıkaracaktır. Biliyoruz ki Avrupa sismik yüklerle ilgilenmemektedir. Bu konu ülkemiz için ayrışma nedeni olabilir.

İşin teknolojik yanını bir tarafa bırakarak şimdi ekolojik tasarım talimatının ne demek istediğini rakamlar ile gösterelim: 1000kVA’lık yağlı tip trafo için değerler Tablo.1 ‘deki gibidir.
 



Konunun ticari ve boyutsal değişimlerini göstermek için Tablo 2 ile bir Avrupalı üreticinin bilgilerini aktarmak istiyoruz. Hemen belirtelim, her üreticinin kullandığı teknolojiye, gerilim seviyesine, trafo tipine göre değerler değişmekle beraber  oransal seviyeler korunmaktadır.

 

Görülüyor ki her bir üst seviye geçildiğinde trafolar daha az kayıpla aynı işlevi yerine getiriyor, böylece trafo başına tonlarca CO2 salımı azaltılıyor. Seviye -2 trafo için yapılan ilk yatırım maliyetinin daha büyük olmasına rağmen birkaç yıldan sonra yatırım kazançlı hale geliyor. Bu durum Yap-Sat-Kaç’cı müteahhit için uygun değil ama son kullanıcı ve elektrik dağıtım şirketleri için karlı bir durum oluşturuyor.

Hemen konu ile ilgili birkaç ayrıntı daha verelim.

•    Bu talimat, topraklama trafoları, ölçüm trafoları, fırın trafoları, DC sistem güç trafoları, elektrikli tren lokomotif trafoları, maden ocağı trafoları ve diğer benzer özel trafoları kapsamaz.
•    Seviye-2 kıstasları uyulması gereken en düşük şarttır. Şayet ekonomik fayda öngörüyor ise, kullanıcı daha verimli trafo seçebilir.  Zaten birkaç sene içerisinde Avrupa Komisyonu yeni ve daha verimli şartları “Seviye-3” adı altında belirlemesi beklenmektedir.
Altı senedir yapılan uygulama gösteriyor ki “Eko Tasarım Direktifi Seviye-1” talimatları yararlı ve başarılı olmuştur. Avrupa dışında, birçok saygın standart koyucu ülke talimatı bir şekilde kabul etmiş ve kullanmıştır. İleride çıkacak Seviye-3 kıstaslarının daha geniş kabul göreceğini düşünüyoruz. Bu şekilde oluşacak yeni talimattan beklentiler şunlardır:
•    Ekolojik talimatların, enerji verimliliğine yönelik diğer standartlar ile uyumlu hale gelmesi, daha yalın, bütünleşik ve etkin bir metnin ortaya çıkması.
•    Ürün hayatı sonu, çevreye zararlı olmayacak şekilde ayrıştırıldığında bunun ekolojik maliyetinin de bir kıstas olarak alınması

Trafo üreticilerimiz için dileğimiz, Seviye-2 trafo ihracatında atılım yapmaları, Avrupa fonlarından ve devlet destekli hibe ve kredi kolaylıklarından faydalanarak yeni ve daha verimli trafo teknolojileri geliştirmeleri ve güçlü bir şekilde iç ve dış pazarlarda söz sahibi olmalarıdır.

Eko Tasarım Direktifi Seviye- 2 ile ilgili açıklayıcı makalelerimiz devam edecektir. İlgilenenlerin takipte kalmasını öneriyoruz.  Seviye-2 talimatları sektörümüze ve vatanımıza hayırlı olsun.