IEC 60364-8-1:2019-02 Işığında Verimli Elektrik Tesisat Tasarımı
Bölüm-7

Birsen Bakır 

IEC 60364-8-1 Alçak Gerilim Elektrik Tesisatında enerji verimliği standardı, bir elektrik tesisat tasarımcısı veya tesis işletmecisinin verimlilik için gereken önlemleri belirlemesi ve hedeflenen enerji performans seviyesine ulaşması için kullanması gereken analiz ve araçlar için gerekliliklerini göstermektedir. Bu gerekliliklerden bir tanesi de aydınlatmada verimlilik arayışıdır.

AYDINLATMA YAPISI

Aydınlatma, lambaların ve armatürlerin türüne ve kullanım amacına bağlı olarak bir elektrik tesisatında büyük miktarda enerji tüketim kaynağı olabilir. Aydınlatmada yapısal verimlilik uygulaması çaba gerektirir. Tasarımcı farklı ortamlar için sağlık, güvenlik, konfor, performans gibi bir dizi kriteri dikkate alarak aydınlatma ihtiyacını tatmin edici bir düzeyde sağlayan, böylece ilgili standart ve kılavuzların taleplerini karşılayan bir çalışma yapmalıdır.      

Aydınlatmada yapısal enerji verimliliği sağlayan alanları şu şekilde sıralanır:

•    Aydınlatma düzeyi standarda göre minimum olmalı. 
•    Enerji yükünü en aza indirmek için uygun ışık kaynağı ve lamba tipi kullanılmalı.
•    Armatürler, gerektiği yerde ışık vermek için konumlandırılmalı. 
•    Doğru ışık rengi seçimi. (Işık rengi ile aydınlık seviyesi algısını artırabileceğinden daha az armatür kullanılabilir)
•    Varlık kontrolü ile insan olmadığında aydınlatma otomatik olarak kısılabilir veya kapatılabilir. Gerektiğinde, uygun seviyelere yine otomatik olarak dönmelidir.
•    Işık kontrolü ile doğal aydınlatmanın yeterli olduğu alanlarda yapay aydınlatma otomatik olarak kısar veya kapatır. Gerektiğinde, uygun seviyelere yine otomatik olarak dönmelidir.
•    Kullanıcının ihtiyaç duyduğu durumlarda, otomatik kontroller manuel olarak geçersiz kılınabilmelidir.

Verimliliği geliştirmek için yeni aydınlatma tasarım felsefesi düşük ama uygun bir genel aydınlatma seviyesi ve -ihtiyaç noktalarında- amaca yönelik gerekli yüksek aydınlatma seviyesini tavsiye eder. Genel alanlar, özel alanlar  veya belirli uygulama ve hedefler için istenen aydınlatma seviyeleri Avrupa normları EN 12464-1 ve EN 12464-2, EN 1838 standartlarında bulunabilir. 

Özel mekanlar, mesela demiryollarında peronlar, imalathanelerde hassas üretim hatları, hastanelerde ameliyathaneler istenilen aydınlatma seviyelerinde zorluklar çıkarırlar. Burada aydınlatmanın yaygın ve gölgesiz olması, belli bir yükseklikte yatayda ve dikeyde belirli aydınlatma şiddetinin talep edilmesi konuya hassasiyet ile yaklaşılmasını gerektirir. Böylesi yerler için  CIE Uluslararası Aydınlatma Komisyonu  CIBSE Işık ve Aydınlatma Kurulunun  yayınladığı rehberlere bakmak gerekir.

AYDINLATMA KONTROLÜ

Aydınlatmada işletmesel verimlilik gayretleri yani  aydınlatma kontrolü enerji verimliliğini artırmanın önemli başka bir yoludur. Tasarımcı aydınlatma kontrolüne gerekli özeni göstermeli, uygulamasında lamba tipi, LED Sürücü(elektronik kontrol düzeni),  balast, anahtarlama ve kontrol düzeni uyumluluğuna dikkat edilmelidir. Bu sistemler esnek olmalı ve kullanıcıların rahatı için tasarlanmalıdır. 
 

Aydınlatma kontrol çözümleri, küçük ve lokal çözümler (zamanlayıcı, varlık sensörü, vb.) olabileceği gibi bina otomasyon sisteminin bir parçası olan gelişmiş çözümlere kadar değişebilir. Aydınlatmayı yalnızca gerektiğinde çalıştırmak için, şu bileşenler kullanılır:

•    Hareket algılayıcı: Kapsama alanında herhangi bir hareketi algıladığında aydınlatmanın belirlenen seviyeye getirilmesi, aksi durumda belirli bir gecikme süresi sonrası aydınlatmanın kısılması veya tamamen kapatılması için kullanılır. Benzer uygulama varlık algılayıcısı ile de gerçekleştirilebilir. 
•    Kısma kontrolü: Kapsama alanında, aydınlatma düzeyinin belirlenen koşullarda istenilen seviyelere getirilmesi amacıyla kullanılan kontrolcüdür. Belirlenen koşullar zaman, varlık ya da aktivite bazlı olabilir.  
•     Sabit parlaklık kontrolü: Aydınlatmanın istenilen parıltı düzeyinde kalması için kullanılan kontrolcülerdir.
•    Zaman ayarlı anahtar: Aydınlatmanın belirlenen sürede sağlanması için kullanılır. 
•    Saat anahtar: İstenilen zaman aralığında aydınlatmanın sağlanması için kullanılır. 
•    Işığa duyarlı anahtar: Kapsama alanında aydınlık düzeyini ölçerek, gün ışığı aydınlatması yeterli olduğunda yapay aydınlatmanın kısılması ya da kapatılmasını sağlar. 

Tasarım amacına, aydınlatma enerjisi performansına, şartname ve yasal gerekliliklere uygun olduklarından emin olmak için kontrol sistemleri uygun şekilde denetlenir. 

Müstakil konutlarda aydınlatma seçimi ve kontrolü mülk sahibinin tercihine kalmıştır. Bununla beraber tasarımcının uyması gereken bina mevzuatında belirtilen bazı şartlar da vardır. Asıl enerji verimliliği tedbirleri çok katlı konutlar ve ticari tesislerde uygulanacaktır. Ortak mekanlarda otomatik aydınlatma uygulanmalı, mesela merdivenlerde varlık kontrolü ve  günışığı kontrolü kullanılmalıdır. 

Tasarımcının dikkat edeceği birçok husus vardır;

a)    Piyasadaki kontrol ünitelerinin neleri yapabildiğini ve ne kadar verimlilik sağladığını bilmelidir.
b)    Kontrol ünitelerinin belirlenen armatürler üzerinde ne kadar etkin olduğunun bilmeli ve tasarımda kontrol ünitelerinin seçimine dikkat etmelidir. 
c)    Müşteri veya son kullanıcının talep ve beklentilerinin iyi anlamalı, önerdiği sistemi son kullanıcının nasıl çalıştıracağını göstermelidir.

Sıkça karşılaşılan bir sorun da kurulan sistemin son kullanıcının beklentilerini karşılamamasıdır. Kontrol tepki ve etkinlik aralığı çok kör/sağır olursa beklenen verim elde edilmez. Tepki ve etkinlik aralığı çok dar/sıkı olursa ışık arzu edilenden hızlı ve dengesiz değişir.  Rahatsızlık yaratan böyle bir durumdan bıkan son kullanıcı müdahale anahtarını kullanarak kontrol sistemini devre dışı bırakabilir. Bütün emeklerin boşa gittiği bu durum oluşsun istenmez. Müdahale anahtarı özel durumlar içindir. Başarılı sonuç için müşterinin iyi dinlenmesi, verilen sistem konusunda bilgilendirilmesi ve eğitilmesi önemlidir. Tasarımcı müşterinin beklentilerini karşılayacak çözümü sunmaktan sorumludur.

Standart tasarımcının  aydınlatma kontrolü ile sağladığı tasarrufu değerlendirir. Bunun için, otomatik kontrol edilen aydınlatmanın yıllık tüketiminin, toplam tesisat aydınlatmasının yıllık tüketimine oranı hesaplanmalıdır. Tasarım aşamasında aydınlatma yük profiline dayanarak yapılan hesaplama işletme aşamasında gözlenip doğrulanmalıdır. 

Tablo B.19 Endüstriyel binalar, ticari binalar ve altyapı için aydınlatma kontrolü puanlamasını, Tablo 36 ise konut binaları için aydınlatma kontrolü puanlamasını içerir. 

Tablo B.19 Aydınlatma kontrolü değerlendirmesi

Otomatik kontrol edilen aydınlatma tüketiminin %si	Endüstriyel Binalar için puan	Ticari binalar için puan	Altyapı için puan
< %10	0	0	0
≥ %10 ve < %50	1	3	2
≥  %50	2	6	4

Tablolardan puan alabilmek için aydınlatma yükünün(kWsaat) en az 10% üzerinde aydınlatma kontrolü uygulanması gerekir. Tam puan alabilmek için ise  toplam aydınlatma yükünün yarısından fazlasında aydınlatma kontrolü uygulanıyor olmalıdır.

Bu başlık altında toplanan puanların Standart içindeki ağırlığı 12/392 (konutlar için 6/112) olup önem sıralamasında arkalardadır. Verimli tasarım gayreti ile kazanılır. Burada dikkatimizi çeken bir nokta Standartın aydınlatma kontrolünün en çok konut ve ticari binalarda yapılmasını ister gözükmesidir.