Elektronik Atıkların Geri Dönüştürülmesinin
Milli Ekonomiye Olan Katkılarının İncelenmesi

Prof.Dr. Bülent Açma (Anadolu Üniversitesi)

Ülkemiz doğal kaynakları bakımından oldukça zengin bir bölgedir. Özellikle yer altı kaynakları anlamında hemen her tür madenin çıktığı, bu kaynakların da ihracatının sağlandığı ekonomik olarak güçlü bir yapıya sahiptir. Yıllara bağlı olarak artan nüfusa bağlı olarak her türlü hammadde, enerji, gıda gibi tüketimi mecburi kaynakların da talebi artmıştır. Bu kaynakların tüketimi sonucunda ise atıklar oluşmaktadır. Bu atık çeşitlerinden biri olan elektronik atıklar (e-atık), içerisinde demir, bakır, alüminyum gibi hurda pazarı olan metaller barındırdığı gibi altın, gümüş, platin ve paladyum gibi değerli metalleri de içermektedir. Ülkemizde ortalama her iki yılda bir akıllı telefon değiştirildiği için, bu değerli metallerin miktarı oldukça fazladır. Tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de bu atıkların ayrıştırılmadan çöpe gitmesi, milli servetin boş yere harcanması demektir. Yapılan bu çalışma ile ülkemizle ilgili hazırlanmış olan e-atık verilerinin analizi gerçekleştirildi. Bu analiz küresel verilerle karşılaştırılarak mevcut durum gözlemlenmiş oldu. Bununla birlikte çöpe giden atıkların ülke ekonomisine potansiyel olarak ne kadar katkı sağlayabileceği, eğer doğru atık bilinci oluşturulursa dışa bağımlılığın azalması gerektiği gösterildi.

Anahtar kelimeler: Elektronik atıklar, ekonomik kalkınma, geri dönüşüm, metal döngüsü, sürdürülebilirlik

AMAÇ

Ülkemizde var olan ve oluşmaya devam eden elektronik atıkların, geri dönüşüme uğradığı takdirde ülke ekonomisine sağlayacağı katkıları incelemek

GİRİŞ

Ülkemiz nüfus artış miktarını incelediğimizde 1960 yılında %2,5 olan değer 2018 yılı TÜİK raporuna göre %1.47 seviyesine düşmüştür. Tüm dünyada olduğu gibi artış hızının düşmesinin temel birkaç sebebi vardır.(M.Roser, E.Ortiz-Ospina, 2015); Bunlar;

• Gelişen teknoloji ile birlikte gelişen nesillerin dünyaya bakış açıları
• Gençlerin aile kavramına bağlı olmadan hayat sürdürmek istemeleri
• Bölgesel olarak insanların çocuk yapma isteğinin olmaması, çocuk yapılması için devlet teşviklerinin yetersiz kalması
• Kıtlık, ölümcül hastalıklar gibi etmenlerin özellikle sağlık imkanlarının yetersiz olduğu bölgelerde doğum oranlarına doğrudan olumsuz yönde etki etmesi

Özellikle genç nüfusun evlilik ve buna bağlı olarak evliliğin getirdiği ekonomik yükü kaldırmaya olumsuz bakmaları, ülkemizdeki nüfus artış hızının azalmasının en temel sebebi olarak gösterebilir. Buna rağmen ülkemiz iş gücü olarak yüksek potansiyele, bulunduğu jeopolitik konum ve ticaret yolları üzerinde bulunması sebebiyle ticaretin, üretimin ve TANAP (Trans Anadolu Doğalgaz Boru Hattı Projesi) gibi enerji aktarım açısından taşıdığı önemden dolayı hammadde ve öz kaynak açısından ciddi talep ihtiyacı bulunmaktadır. Her ne kadar yerli ve milli kaynaklarımız bizim için ithalatın en az seviyede tutulup kendi üretim ve ihracatımıza yetecek düzeyde olsa da, ileride bu konuda sıkıntı yaşayabileceğimiz bir gerçek. Üretim gücü yüksek olduğumuzdan ötürü de özellikle metal hammaddesi ülkemiz için büyük önem taşımaktadır.

Tablo 1’de Dünya Ham Çelik 2019 yılı raporuna ait veriler gösterilmektedir (Tablo 1). Bu tablodan da görüleceği üzere yıllık toplam üretilen 1,8 milyar ton çelik üretiminin, Çin Halk Cumhuriyeti’nin bulunduğu Asya kıtası 1,258 milyar ton ile en yüksek seviyede gerçekleşmektedir Her yıl dünyada üretim miktarı popülasyona bağlı olarak artıyor olsa da, 2017-2018 yılları arasında ham çelik üretim miktarında gözle görünür bir artış gözlemlenmemekle beraber, AB ülkelerinde üretim azalmıştır. Bu durumun temel sebepleri olarak çevreye verilen zarar, Kyoto Sözleşmesi’ne bağlı olarak azaltılması gereken CO2 emisyon değerleri ve en önemlisi de geri dönüşüm ve geri kazanıma bağlı olarak yeniden kullanılabilen çelik miktarının arttırılması olarak gösterilebilir.

Tablo 1: 2017-2018 Yılı Dünya Ham Çelik Üretimi (Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı,2019)


Duruma Avrupa’daki kaynak ithalat ve ihracat oranları açısından incelenmek istediğinde aşağıdaki şekil ortaya çıkmaktadır. Şekil 1’den anlaşıldığı üzere özellikle metal kaynaklarında oluşan talep neticesinde ithalatın yeri oldukça fazladır; ancak, yıllara göre Avrupa ihracat-ithalat değişim oranları incelendiğinde bu durumun son yıllarda tam tersi bir hal aldığınıı söylemek mümkündür (Şekil 2). Değerlerin tam tersi bir hali almasının elbette ki belli başlı dış etkenleri mevcuttur (yerel kaynak fiyatlarının azalması, üretimin artması, iş gücünün ucuzlaması, keşfedilen yer altı kaynakları); ancak, bu durumun bir diğer önemli sebebi de, doğru geri dönüşüm ve geri kazanım politikalarının uygulanmasıdır.



Şekil 1: Avrupa kaynak ithalat ihracat oranları (Euro Stat Physical Imports and Exports)


Şekil 2: Avrupa kaynak ithalat ihracat değişim oranları (Euro Stat Physical Imports and Exports)
Avrupa piyasasında olan çeliğin %50'si geri dönüştürülmekte, bu şekilde de ekonomiye fazladan katkı sağlamaktadır. Ortalama olarak 1 ton çeliğin üretimi için 11,3 GJ doğal gaz (yaklaşık 303 m3 doğal gaz) ve 99 kWh elektrik enerjisi gerekmektedir. Eğer ortalama geri dönüşüm enerji düzeylerine bakacak olursak 1 ton hurdadan çelik geri dönüştürmek için gerekli olan elektrik enerjisi sadece 6,8 kWh değerindedir.. Bu durum için aynı örneklendirmeler bakır, altın, gümüş, alüminyum, magnezyum, kobalt gibi diğer metaller için de benzer şekilde geçerlidir (Johnson, J. vd 2007).

E-atıkları çeşitli yöntemlerle fiziksel ve kimyasal yöntemler kullanarak en iyi şekilde ya tekrar kullanılabilir hale getirmek ya da bu atıkların içerdiği çeşitli elementlerin geri dönüşümünü sağlayarak dünya ekonomisinin yarısından fazlasına katkı sağlamak, e-atıkların tekrar kullanılma gerekliliğinin en temel amacıdır. Geri dönüşümü gerçekleştiren tesisler onlara gelen elektronik atıkları en iyi şekilde değerlendirmekle görevlidirler. Eğer geri dönüştürülmeye ihtiyacı olmayan atıklar var ise tamir edilip öncelikli olarak nerede kullanılması gerekiyorsa (farklı bir tesis, bina veya nihai tüketici.) oraya tedarik edilmesi şarttır. Geri dönüştürülmeye ihtiyacı olan atıklar ise press makineleriyle ezilip fiziksel olarak ayrıştırıldıktan sonra kimyasal yollarla elementlerine ayrılarak sanayi başta olmak üzere birçok alanda kullanılmaktadırlar. Daha sonra bu atıklar gruplar haline getirilerek tekrar kullanılabilir veya farklı bir cihaz olarak satışa çıkarılabilir hale getirilir. Bazı e-atıklar ayrıca toprağa gömülmektedirler fakat bu atıkların hiç bir şekilde toprağa zarar verici bir yan etkisi bulunmaması gerekmektedir. E-atıklar civa, kurşun, kadmiyum, bromlu alev geciktiriciler(BFR), fosfor, baryum gibi toprağa, havaya ve/veya suya karıştığı takdirde ciddi tehlikeye sebebiyet verecek ürünler ihtiva etmektedir. Bu sebeple de geri dönüşüm işlemi daha büyük bir önem taşımaktadır. Dünyada ve ülkemizde her türlü geri dönüşüm yönteminin ekonomiye katkısı önemli düzeyde olup e-atıkların geri dönüştürülmesi için de çeşitli yöntemler kullanılmaktadır. Kullanılan yöntemler neticesinde e-atıkların tekrar kullanılması, farklı sektörlerde hammadde olarak işlenmesi mümkün olmaktadır. Bireysel kullanıcılar için ise en önemli araç geri dönüşüm kutularıdır. Bu kutular her yerde bulunabilecek hatta insanların kendi evine alabilecek büyüklüktedir (Şekil 3). Toplum, geri dönüşüm kutularını düzenli ve doğru kullanabilirse hem çevre kirliliğini önlemiş hem de ülke ekonomisine katkı sağlamış olur. Bir atığı karma yapıda iken ayırma işlemi esnasındaki fire oranı %45 civarında iken kaynağında ayırırken oluşan fire oranı %6 seviyelerindedir. Bu sebeple de kaynağında geri dönüşüm işlemini gerçekleştirmek en az maliyetli ve getirisi en yüksek yöntemdir. Elektronik atıkların geri dönüşümü cihazlardan çıkan pilleri pil kutusuna, metal kısımları ise metal bölmeye atılarak sağlanmalıdır. Çoğu insan bu kutuları yanlış biçimde kullandığı için ülkemizde geri dönüşüme verilen önemin giderek azaldığı söylenebilir. Elektronik atıklar için özel olarak seçilmiş bu mor renkteki kutulara kaynağında atığı ayrıştırmak, konunun temeli olması açısından oldukça önemlidir.

Şekil 3: E-Atık Geri Dönüşüm Kutuları (TÜBİSAD)
 

HİPOTEZ 

Günlük yaşamda fazlaca kullanılan elektronik cihazların geri dönüşüm ve geri kazanıma uğradıktan sonra elde edilecek ürünler, ülkemizin ihtiyacı olan metal ve diğer materyallerin ithalatı en aza indirecek şekilde karşılanmasını sağlar.

YÖNTEM

Çalışmamızda başta Türkiye Bilişim Sanayicileri Derneği’nin e-atıklar (elektronik atıklar) konusunda bilinçlendirmeyi arttırmaya yönelik ilköğretim seviyesinde “TÜBİSAD E-Atık Eğitim Kitapçığı (2017)” başta olmak üzere çeşitli basılı ve sanal ortamda bulunan kaynaklar kullanıldı. Kullanılan kaynakların karşılaştırmaları ise Dünya üzerindeki AEEE (Atık elektronik ve elektrikli eşyalar) kuruluşlarının yayınlamış olduğu kaynaklarla yapılacaktır. Metal sektörünün ithalat-ihracat rakamları ile mevcut metal borsasındaki fiyatlar baz alınarak, e-atık kapsamında değerlendirilen atıkların içeriğine göre ekonomimize etkisinin analizi yapılacaktır. Buna ek olarak Edirne Bahçeşehir Koleji öğrencileri ve çalışanlarına yapılan çalışmanın önemi vurgulanarak aktarılacaktır. 

BULGULAR 

Tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de artan hammadde talebini karşılamak, büyüyen ve gelişen ekonomimizi sürdürebilmek, kendi kendine yetebilmesini sağlamak, yerli ve milli teknolojilerimizi hayata geçirebilmek, tüm dünyaya ülke ekonomimizin gücünü hissettirerek 2023 hedeflerimize emin adımlarla atabilmek ülkece temel gayelerimizden biri olmuştur. Özellikle plastik atıkların kullanımını en aza indirdiğimiz “Sıfır Atık” projemizde olduğu gibi, üretimin ana hammaddelerinden olan metallerin doğru kullanılmasının sağlanması gerekmektedir. Bu konuda ülkece bize en çok yardımı dokunacak olan yine kendimiz olacaktır. Metal kaynakların geri dönüştürüldüğü üretim sektörünün dışında bir de, çok fazla farkında olmadığımız elektronik atık kaynakları vardır. Tablo 2’de 2019 yılına ait Dünya üzerindeki elektronik atıkların geri dönüşüm ve oluşum miktarları gösterilmektedir. Tablodan da görüleceği üzere dünya üzerinde yıllık üretilen toplam 53,6 Mt (mega ton) elektronik atığın geri dönüştürülme miktarı sadece 9,3 Mt seviyesinde, bir başka deyişle %17,4 seviyesinde olmuştur (Forti vd 2020).

Tablo 2: 2019 Yılı Dünya'daki Elektronik Atık Verileri (Forti. vd. 2020)

Elektronik atık tanımı içerisinde bilgisayar, televizyon, beyaz eşya, cep telefonu ve tabletler yer almaktadır (Şekil 6). Günümüzde akıllı telefon kullanım yaşının dikkatsiz ve özensiz aileler nedeniyle 0 yaşa kadar düşmesi, özellikle telefonların ülkemizde ne denli bir atık oluşturduğunun en büyük göstergesidir. Türkiye üzerinden baz alındığında ise kişi başına düşen elektronik atık miktarının 6,5 kg seviyesinde olduğu bulunmuştur.



Şekil 4: Elektronik Atık Çeşitleri (TÜBİSAD)

Tüm e-atıklar belli başlı değerli metalleri yapılarında içermektedir. Cep telefonun yapısında bulunan değerli metallerin miktarları Tablo 3’te verilmiştir. Buradan da görüleceği üzere altın, platin, gümüş ve bakır gibi metaller dahi bir cep telefonunun içinde bulunmaktadır.

Tablo 3: Cep Telefonunda Bulunan Metaller (Hester ve Harrison 2009)


Ömür olarak yeni 8 ila 10 yıl arasında değişen beyaz eşyalar açısından konuya bakacak olursak, özellikle çamaşır makinesi bu konuda oldukça aydınlatıcı olacaktır. Yapısı incelendiğinde, bu tipteki beyaz eşyalar ihtiva ettikleri çelik, bakır ve alüminyum sebebiyle birer metal cevheri olarak nitelendirilebilirler (Tablo 4).

Tablo 4: Çamaşır Makinesi Kütlece Malzeme Yapısı (Hester ve Harrison 2009)


SONUÇ VE TARTIŞMA

2020 yılı Global e-Atık İzleme raporuna göre ülkemizde 847 bin ton e-atık ortaya çıkmıştır. Global e-atık izleme raporunda belirtilen değerlere göre ise ülkemizde toplanan ve geri dönüştürülen toplam e-atık miktarı 125 bin ton olup, bu miktar 2015 yılına aittir, bundan sonraki yıllar için herhangi bir değer mevcut değildir. Ülkece Asya kıtasında gösterildiğimiz bu sonuç tablosunda, diğer birçok Asya ülkesine kıyasla e-atık yönetmeliğimiz mevcuttur (Forti vd. 2020). Bu değerlerden yola çıkarak denebilir ki, her 1 kg demir elde edilmesi için 200 kg cevher çıkarılmasına ihtiyaç varken, 2 kg atık halindeki elektronik atıktan bu miktar karşılanabilmektedir. Tablo 5’te, yapılan bir araştırma sonucunda e-atıkların içlerinde bulunan az değerli ve değerli metallerin kütlece miktarları verilmiştir.

Tablo 5: E-Atık Metal İçeriği (Ghosh vd. 2018)

Sadece Tablo 5 kullanılarak, her bir elektronik atığın kendi başına 847 bin ton olarak üretildiği varsayıldığında ise Tablo 6 ortaya çıkmaktadır. Burada en doğru göstergeyi, e-atık karışımından yola çıkarak anlayabiliriz. Görüldüğü üzere 847 bin ton atığın geri dönüştürülmeyip doğrudan çöpe atılması ile 305 bin ton demir, 35 bin ton bakır, 41,5 bin ton alüminyum, 2,5 bin ton kurşun ve 8,5 bin ton nikel metalinin heba olması demektir. Özellikle bu atıkların tümünün cep telefonu olduğu varsayıldığında, 1169 ton gümüş, 296 ton altın ve 178 ton paladyum değersiz birer materyal gibi çöp olmuş olacaktır.

Tablo 6: 847 bin ton e-atıktaki Metal Miktarları

Elbette ülkemizde bu konu ile ilgili gerekli çalışmalar gerçekleştirilmektedir; ancak 2020 Global E-Atık İzleme raporuna göre 2015 yılının ardından ülkemiz için e-atıklarla ilgili herhangi bir veri beyan edilmemiştir. Tablo 7’de ise güncel metal fiyatları verilmiştir. Bu tablo baz alınarak 1 ton altının bedeli 459 milyon TL, 1 ton gümüşün bedeli 6,03 milyon TL, 1 ton platinin bedeli 266 milyon TL ve 1 ton paladyumun bedeli 589 milyon TL olarak gözükmektedir.

Tablo 7: 04.12.2020 Tarihli Borsa İstanbul Metal Fiyatları

Kıymetli metaller haricinde hurda metallere baktığımızda ise hurda bedelleri Tablo 8’deki gibidir. 847 bin tonluk karma e-atık verileri ile bu tabloyu birleştirdiğimizde, 488 milyon TL demir, 1,12 milyar TL bakır ve 290 milyon TL alüminyum kaynaklı hurdadan elde edilebilecek metal hurda potansiyelimizin olduğu sonucuna varabiliriz (Hurdacılar Birliği Hurda Fiyatları)

Tablo 8: 15.01.2020 Tarihli Hurda Metal Fiyatları (Hurdacılar Birliği Hurda Fiyatları)​​​​​​​

Salihoğlu, G. ve Kahraman, A.E.(2015)’de yapılan çalışma ile Bursa ili için yapılan anketler sonucu kişi başına yıllık e-atık üretim miktarı 8,14 kg/kişi.yıl olarak hesaplanmıştır. Her ne kadar ülke başına üretilen e-atık miktarı bu hesaplama ile 690 bin ton çıksa da, çaışmanın sonucu her il için ayrı ayrı çalışmaların yapılması gerekliliğini, bu sayede elde edilecek getirinin daha kolayca anlaşılarak toplam geri dönüştürülebilir potansiyelimizi gözler önüme sermemizi göstermektedir. Kabaca bu çalışmada yapılan hesaplamalar ile toplamda sadece hurdalardan elde edilebilecek 1,898 milyar TL’lik bir iç kaynağımızın mevcut olduğu gözlemlenmektedir. 2019 yılı maden ithalatımız 25 milyar $ seviyesinde olduğunu hesaba kattığımızda, bu miktar ciddi anlamda ithalatı azaltacak faktörlerden birisi olarak değerlendirilebilir (Madencilik Sektörü İhracat Rakamları Haberi). Bu rakamlara bir de değerli madenleri kattığımızda toplam tasarruf seviyemiz 1 milyar $ seviyesini geçebilecek düzeydedir. Bu sebeptendir ki, e-atıkların geri dönüştürülmesi milli servetimizi arttırmaya, ekonomimizi daha da güçlendirmeye ve dünyadaki en güçlü ekonomi olmamızı sağlayacak etkenlerin en başında gelecektir.

ÖNERİLER

Konu ile ilgili T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Türkiye Bilişim Sanayicileri Derneği (TÜBİSAD), Elektronik Atıkların Geri Dönüşümünü Destekleme Derneği (EAGD) gibi kurum ve dernekler ilgili çalışmaları yürütmektedir. Toplumun daha da bilinçlenmesi için her bir konuttan başlayarak bilgilendirmeler, toplum bilincini ölçmeye yönelik anket çalışmaları, kamu spotları, ilkokullardan başlayarak e-atık ve diğer atıkların geri dönüştürülmesinin önemini vurgulayarak bu konunun vurgulanması, yerli ve milli teknolojilere bu denli önem verirken öz kaynaklarımızı da doğru kullanmamız gerekliliğinin yinelenmesi, aynı Sıfır Atık projesinde olduğu gibi devlet eliyle uygulamalar yapılması, ülkemizi ekonomik anlamda daha da üst düzeye taşıyacaktır.

KAYNAKLAR

-Borsa İstanbul Metal Fiyatları, https://www.borsaistanbul.com/tr/sayfa/316/metal-fiyatlari (Son erişim: 06.12.2020)
-Euro Stat Physical Imports and Exports,
http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/Physical_imports_ and_exports (Son erişim: 06.12.2020)
-Forti, V., Baldé, C.P., Kuehr, R.,Bel, G. The Global E-Waste Monitor 2020: Quantities, flows and the circular economy potential. Forti. United Nations University (UNU)/United Nations Institute for Training and Research (UNITAR) – co-hosted SCYCLE Programme, International Telecommunication Union (ITU) & International Solid Waste Association (ISWA), Bonn/Geneva/Rotterdam.
-Ghosh, M., Basu, S., Sur, D., Banerjee, P.S. (2018), Metallic Materials from E-Waste, Reference Module in Materials Science and Materials Engineering
-Hester, R.E., Harrison, R.M. (2009), Electronic Waste Management, ISBN: 978-0- 85404-112-1
-Johnson, J., Reck, B.K., Wang, T., Graedel, T.E. (2007), The Energy Benefit of Stainless-Steel Recycling, Energy Policy, 36(1), 181-192
-Hurdacılar Birliği Hurda Metal Fiyatları, https://hurdacilarbirligi.com/hurda-fiyatlari
(Son erişim: 06.12.2020)
-Madencilik Sektörü İhracat Rakamları haberi, https://www.paraborsa.net/i/maden-sektoru- 2019-yili-ihracat-rakamlari-aciklandi/ (Son erişim: 06.12.2020)
-Roser, M. And Ortiz-Ospina, E., Environmental Statistics and Accounts In Europe, 2010 Edition World Population Growth
-Salihoğlu, G. ve Kahraman, A.E., Türkiye’de Elektrikli ve Elektronik Atık Üretimi: Bursa
Örneği, Uludağ Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Dergisi, Cilt 21, Sayı 2, 2016
-T.C. Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı - Sanayi ve Verimlilik Genel Müdürlüğü. (2019), Demir Çelik Sektör Raporu (2019). Ankara

-TÜBİSAD E-Atık Eğitim Kitapçığı 2017 İlköğretim Seviyesi, http://www.tubisad.org.tr/duyuru/e-bulten/2017/temmuz17/TUBISAD-e-Atik-Egitim- Kitapcigi_16Mayis.pdf, (Son Erişim: 06.12.2020)