Aydınlatma Tasarım Sürecine İlişkin Güncel Uluslararası Literatür ve Yakın Gelecekteki Avrupa Birliği Standardı-1

Aydınlatma Tasarım Sürecine İlişkin Güncel Uluslararası Literatür
ve
Yakın Gelecekteki Avrupa Birliği Standardı-1 

 Prof. Dr. Alpin Köknel Yener,  Faruk Uyan 

 

1. Giriş 

Binalarda aydınlatma sistemlerinin tasarımları, kimi zaman elektrik mühendisleri, kimi zaman mimarlar ve günümüzde yaygınlaşmaya başladığı şekliyle kimi zaman da aydınlatma tasarımcıları tarafından gerçekleştirilmektedir. İlk kez 1906 yılında Amerika’da kurulan “Aydınlatma Mühendisleri Birliği” (IES), aydınlatma sanayisinde çalışanları, aydınlatma tasarımı üzerine çalışan mühendisleri ve akademisyenleri bir araya getirmiştir [1]. 1913 yılında ise aydınlatma üzerine bilimsel çalışmalar yapmak üzere “Uluslararası Aydınlatma Komisyonu” (CIE) kurulmuştur [2]. Günümüzde de uluslararası platformda en tanınmış aydınlatma tasarımcıları birliklerinden olan “Uluslararası Aydınlatma Tasarımcıları Derneği” (IALD) ABD’de 1969 yılında kurulmuştur [3]. Avrupa’da ise ilk kez 1994 yılında bir aydınlatma tasarımcıları birliği olan “Profesyonel Aydınlatma Tasarımcıları Derneği” (PLDA) kurulmuştur [4]. Türkiye’de 1982 yılında ilk kez toplanan “Aydınlatma Türk Milli Komitesi” (ATMK), resmi kuruluşunu 1995 yılında yapmıştır [2].

Binalarda aydınlatma sistemlerinin tasarımları ile ilişkili son 50 yıllık süreçte birçok kitap, teknik doküman, rehber ve standart üretilmiş ve pratikte de kullanılmıştır. 2018 yılı Aralık ayında, Avrupa Birliği’nin ilgili teknik komitesi tarafından yayınlanan “CEN/TS 17165:2018 Light and lighting - Lighting system design process” isimli teknik şartname ile birlikte Avrupa’da ilk kez resmi bir kurum tarafından “aydınlatma sistemi tasarım süreci” standardı oluşturma süreci başlatılmıştır [5]. Bu bildiri, aydınlatma tasarımına ilişkin güncel literatür özeti sunmakta ve bu bilgiler üzerine yeni yayınlanan AB standardı hakkında bilgi vermeyi amaçlamaktadır.

2. Aydınlatma Tasarımına İlişkin Mevcut Standartlar 

Aydınlatma tasarımı uygulamalarına ilişkin Avrupa’da geçerli mevcut aydınlatma standartları Avrupa Standardizasyon Komitesi’nin (CEN) 169 numaralı “Işık ve Aydınlatma” isimli teknik komitesi tarafından hazırlanmakta ve 2012’den itibaren bu komitenin bir üyesi olan Türkiye’de de ulusal standartlar olarak yürürlüğe girmektedir. Türkiye ve Avrupa’da geçerli olan aydınlatma standartları genel olarak Çizelge 1’de gösterilmiştir. Ele alınan standartlar aydınlatma tasarımına ilişkin standartlar olup, aygıt veya üretim tekniği ile ilgili standartlara yer verilmemiştir.



“TS EN 1838: Aydınlatma uygulamaları - Acil aydınlatma” adlı standart, gerekli olacak yer ve tesisler için acil durum kaçış aydınlatması ve bekleme durumu aydınlatması ile ilgili ışık gereksinimlerini açıklamaktadır [6].

“TS EN 12464-1: Işık ve aydınlatma - Çalışma yerlerinin aydınlatılması - Bölüm 1: Kapalı çalışma alanları” adlı standart, normal görsel kapasiteye sahip kişilerin görsel konfor ve performans gereksinimlerini karşılayan iç mekan iş yerlerindeki aydınlatma gereksinimlerini belirlemektedir. Bu Avrupa Standardı, çoğu iç mekan iş yerindeki aydınlatma çözümlerinin ve ilgili alanların aydınlatma miktarı ve kalitesi açısından gerekliliklerini sunmaktadır [7].

“TS EN 12464-2: Işık ve aydınlatma - İş yerlerinin aydınlatılması - Bölüm 2: Bina dışı iş yerleri” adlı standart, dış mekan iş yerleri için görsel konfor ve performans gereksinimlerini karşılayan aydınlatma gereksinimlerini belirlemektedir. Bu standart özel çözümler sunmamakta, tasarımcının yeni teknikler keşfetme özgürlüğünü ve yenilikçi donanım kullanımını kısıtlamamaktadır [8].
 
“TS EN 15193-1: Binalardaki enerji performansı – Aydınlatma ile ilgili enerji gerekleri” adlı standart, binalarda genel aydınlatma sağlamak için tasarlanan aydınlatma sistemlerinin enerji performansını değerlendirmek, binaları aydınlatmak için gerekli olan enerjiyi hesaplamak ve bu amaçla kullanılan enerji miktarını ölçmek için yöntemleri belirlemektedir. Ayrıca, binalardaki aydınlatma tesisatlarının enerji verimliliğinin ölçüsü olarak LENI yöntemini tanımlamaktadır [9].

“TS EN 15459-1: Binaların enerji performansı - Binalarda enerji sistemleri için ekonomik değerlendirme prosedürü” adlı standart, binaların enerji talebinde ve tüketiminde yer alan sistemlerin ekonomik tarafı için bir hesaplama yöntemi sunmakta, temel ilkeler ve terminolojiyi açıklamaktadır. Sistemlerin ekonomik konularıyla ilgili hesaplama formülleri, bu hesaplamalar için gerekli girdiler, hesaplamaların çıktıları ve binaların enerji performansı ile ilgili enerji sistemleri çeşitleri bu standardın kapsamında bulunmaktadır [10].

“TS EN 12665: Işık ve aydınlatma-Aydınlatma kurallarını belirleyen temel tarifler ve kriterler” adlı standart tüm aydınlatma uygulamalarında kullanılması için temel terimleri ve tanımları açıklamaktadır. Ayrıca, aydınlatma gereksinimlerinin belirlenmesi için göz önünde bulundurulması gereken hususların ayrıntılarını açıklayan bir çerçeve de ortaya koymaktadır. Standart içerisinde, aydınlatma gereksinimleri belirlenirken göz önünde bulundurulması gereken ana tasarım parametreleri olarak, aydınlık, parıltı, kamaşma, renk, enerji, bakım, ölçüm ve hesaplamalar başlıkları bulunmaktadır [11].

“TS EN 17037: Binalarda gün ışığı” standardı, doğal ışıkla iç mekanlarda yeterli derecede görüş sağlamak için asgari tavsiyelerde bulunmakta, buna ek olarak, kullanılan mekanlarda güneş ışınlarına maruz kalma süresine ilişkin değerlendirme yöntemi açıklamaktadır. İç mekanlarda aydınlatmayı sağlamak için günışığının nasıl kullanılacağı ve kamaşmanın nasıl sınırlandıracağı hakkında bilgi verilmekte, gün ışığı alma koşullarının değerlendirilmesinde kullanılan ölçümleri, hesaplama ve doğrulama yöntemlerini sunmaktadır [12].

3. Aydınlatma Tasarımı Süreçleri Üzerine Mevcut Literatür

1994 yılında Kuzey Amerika Aydınlatma Mühendisleri Birliği (IESNA) tarafından yayınlanan “Aydınlatma Tasarımı Süreçleri” adlı dokümanda aydınlatma tasarımı sürecinin, tahmin edilemeyen ve doğrusal olmayan bir süreç olduğu ve bu sürecin mimari tasarım süreçlerini takip ederek ilerlediği belirtilmiştir [13]. Söz konusu doküman, aynı kurumun yayınladığı “Lighting Handbook” adlı kitabın 8. Baskısına dayandırılarak hazırlanmış, ve kitabın en güncel 10. baskısında da bu konu aynı şekilde işlenmiştir. Buna göre bir aydınlatma tasarımı süreci, mimari projelerdeki şu süreçleri takip etmektedir; programlama, şematik tasarım, tasarım geliştirme, sözleşme (ihale) dokümanları, ihale, kurulum ve kullanım sonrası değerlendirme.

Amerika’da olduğu gibi, Avrupa’da da aydınlatma tasarımı süreçleri yaygın olarak mimari tasarım süreçlerini izlemektedir. Avrupa’da bu konuda en yaygın takip edilen kaynak, İngiliz Mimarları Kraliyet Enstitüsü (RIBA) tarafından yayınlanan mimarlık, yapı, tasarım işleri süreçlerinin tanımlandığı “RIBA Plan of Work” isimli çalışmadır. İlk kez 1963 yılında tasarım ve yapım işlerindeki sorumlulukları gösteren bir matris olarak yayınlanan çalışmanın 2013’deki en güncel hali, sadece mimari projeler değil tüm sektör ve proje boyutlarına uyum sağlayacak şekilde kurgulanmıştır. Tasarım ve yapım işleri, 8 aşamaya ayrılmakta ve her aşamada yapılacak ana işler ve sorumluları bir matris şeklinde hazırlanmaktadır. “RIBA Plan of Work” çalışmasında tanımlanan tasarım işlerinin 8 aşaması Çizelge 2’de gösterilmiştir [14]. 


Türkiye’de ise, Mimarlar Odası tarafından hazırlanan “Mimarlık Hizmetleri Şartnamesi”, ülkemizdeki mimari tasarım süreçlerini tanımlamaktadır. 2011 yılında hazırlanan şartnamenin kapsamında, mimarların hak ve sorumlulukları, hizmetleri karşılığında belirlenecek asgari ücretleri, mimarların görev ve sorumlulukları, mesleki denetim kuralları, serbest mimarlık hizmetlerinin yapılmasında uyulacak kuralların ve uygulamaların tarifi bulunmaktadır [15]. Bu şartnamede, mimarlık proje hizmetleri iş aşamaları 15 aşamada tanımlanmıştır. Bu aşamalar Çizelge 3’de gösterilmiştir.



Kaynakça: 

Yazı dizisi 12. Ulusal Aydınlatma Kongresinde bildiri olarak yayınlanmıştır. 

1. url. < https://www.ies.org/about/history/ >.
2. url. < http://www.atmk.org.tr/hakkinda/tarihce >.
3. url. < https://www.iald.org/About/About-the-IALD >.
4. url. < https://web.archive.org/web/20090406052955/http://www.pld-a.org/ >.
5. CEN/TS 17165: Light and lighting - Lighting system design process, 2018.
6. TS EN 1838: Aydınlatma uygulamaları - Acil aydınlatma, 2013.
7. TS EN 12464-1: Işık ve aydınlatma - Çalışma yerlerinin aydınlatılması - Bölüm 1: Kapalı çalışma alanları, 2011.
8. TS EN 12464-2: Işık ve aydınlatma - İş yerlerinin aydınlatılması - Bölüm 2: Bina dışı iş yerleri, 2014.
9. TS EN 15193-1: Binalardaki enerji performansı – Aydınlatma ile ilgili enerji gerekleri, 2017.
10. TS EN 15459-1: Binaların enerji performansı - Binalarda enerji sistemleri için ekonomik değerlendirme prosedürü, 2017.
11. TS EN 12665: Işık ve aydınlatma-Aydınlatma kurallarını belirleyen temel tarifler ve kriterler, 2018.
12. TS EN 17037: Binalarda gün ışığı, 2019.
13. IESNA, “DG-7-94: The Lighting Design Process”, 1994.
14. RIBA, “RIBA Plan of Work 2013 Overview”, 2013.
15. TMMOB Mimarlar Odası, “Mimarlık Hizmetleri Şartnamesi Ve En Az Bedel Tarifesi”, 2011.