Kutup Yıldızını Gökyüzünde Bulabilir misiniz?

Hilmi Uysal

Ortaokul yıllarımdan hatırladığım kadarıyla, okulda bize “Kutup Yıldızı” hakkında bazı küçük bilgiler verilmişti. Kutup Yıldızının en parlak yıldızlardan bir tanesi olduğu, hep kuzey yönünde durduğu, ona "demirkazık" isminin de verildiği ve eski zamanlarda denizcilerin Kutup Yıldızı’ndan faydalanarak yönlerini bulduğu öğretmenimiz tarafından bize anlatılmıştı. Üstünden onca sene geçmiş olmasına rağmen, hâlâ aynı bilgilerin okullarda anlatıldığını tahmin ediyorum.

Size en baştan söyleyeyim, Kutup Yıldızı en parlak yıldızlardan biri değildir. Gerçek şu ki, Kutup Yıldızınının parlaklığı diğer yıldızların arasında zar zor görünebilecek derecede sönüktür. Hatta, şehir ışıklarının çok yoğun olduğu bir yerde iseniz, daha parlak onlarca yıldızlar arasında onu hiç fark edemeyebilirsiniz. Okulda bize anlatılmış olan Kutup Yıldızı’nın çok parlak olduğu hakkındaki bu küçük bilgi bile yanlıştır.

Okulda anlatılan bu bilgileri, zaman zaman çevremdeki arkadaşlarımdan da duyarım. Fakat, inanın bana, Kutup Yıldızını gökyüzünde bulabilecek bilgelikte bir arkadaşım bugüne kadar hiç olmadı. Hiçbir arkadaşım “Bak, işte Kutup Yıldızı şudur!” diyebilecek kadar konuya hakim değildi. Ne tuhaf ki, onu gökyüzünde bulması aslında çok basittir. Bu tuhaflık, aklıma bir sürü soru getirir: Neden onbinlerce çocuk okulda Kutup Yıldızı’nın kuzeyi gösterdiğini ezberliyorlar ama içlerinden neredeyse hiçbiri yetişkin olunca gökyüzünde Kutup Yıldızı’nı bulma becerisine sahip olamıyor? Neden okulda verilen bu bilgiler hiç kimseye kafasını yukarıya kaldırıp gökyüzüne bakma merakını ve isteğini veremiyor? Eğer merak aşılayamıyorsak, Kutup Yıldızı’ndan okullarda bahsedilmesinin ne anlamı var ki? Nasıl oluyor da, okul dediğimiz kurum, bu kadar ilginç bir konuyu bile bu kadar sıkıcı hale getirilebiliyor? Kutup Yıldızı’nı bile merak ettirmeyi başaramadığımız çocuklarımızın astronomi, uzay, havacılık, astrofizik alanlarına yönelmelerini nasıl umabililiriz ki?

Neyse, bu büyük soruları bu yazıda ele almayacağım.

Ya siz, Kutup Yıldızını gece gökyüzünde bulabilir misiniz? (Eğer bulabilen insanlardansanız, yazının geri kalanını okumanıza gerek yok.)

Öncelikle bir kaç bilgi vereyim size. Belki sonrasında geceleri Kutup Yıldızı’nı bulma denemesi yapmak istersiniz.

Kutup Yıldızı, Dünya’nın kuzey kutup noktasından geçen dönme ekseni ile yaklaşık aynı doğrultudadır. Bu nedenle, dünya dönse de dünyanın dönüş ekseni doğrultusunda olduğu için hep aynı yerdeymiş gibi görünür. Yani, Kutup Yıldızı, gökyüzünde hemen hemen “hareketsiz” duran tek yıldızdır. Dünya kendi ekseni etrafında döndüğü için, bizler gökyüzüne baktığımızda diğer tüm yıldızları Kutup Yıldızı etrafında dolanıyor olarak görürüz. O “sabit” durur, diğer yıldızlar onun etrafında dolanırlar. Birkaç saat arayla gökyüzüne bakarsanız gökyüzündeki bu hareketliliği rahatlıkla fark edebilirsiniz. Lütfen görsel-1’e bakınız ve Dünya’dan bakan bir gözlemcinin Kutup Yıldızı’nı neden “hareketsiz“ gördüğünü anlamaya çalışınız.

Görsel-1

Kutup Yıldızı’nı gökyüzünde bulabilmek için Büyük Ayı (Ursa Major) takımyıldızını rehber olarak kullanırız. Çünkü, Büyük Ayı takımyıldızı içindeki “kepçe” şekli, nispeten parlak yıldızlardan oluşur ve çok tanıdık bir şekildir. Bu takımyıldızını gökyüzünde rahatlıkla bulabilirsiniz ve bu takım yıldızındaki kepçe şeklini bir kez buldunuz mu, artık Kutup Yıldızı’nı bulmanız çok kolaylaşır. Kepçenin kenarını oluşturan iki yıldız (isimleri Dubhe ve Merak’dır) doğrultusunda, o iki yıldız aralarındaki uzaklığın 5 katı kadar giderseniz, Kutup Yıldızı’nı buldunuz demektir. (Lütfen aşağıdaki görsel-2‘yi ve görsel-3‘ü inceleyiniz. İki görselde de Kutup Yıldızı’nı bulurken farklı zamanlarda karşılaşabileceğiniz görüntüleri görüyorsunuz.)

Görsel-2

Görsel-3

Kutup Yıldızı’nın gökyüzünde nasıl bulabileceğinizden bahsettim size. Dilimizde daha çok bu isimle anılmasına rağmen, astronomide kullanılan adı Polaris’dir. Kuzey Yıldızı ve Demir Kazık isimleri ile de halk arasında bilinir. Nasıl bir yıldız olduğunu, bizden kaç ışık yılı uzakta olduğunu, bizim göklerimizde parlak görünmemesine rağmen yakınına gitseydik gerçekte ne kadar parlak bir yıldız olduğunu ve buna benzer pek çok bilgiyi araştırmanızı öneririm.

Kutup Yıldızı‘nı gökyüzünde bulduğunuzda onun sönük oluşu sizi hayal kırıklığına uğratmasın lütfen. Belki size saçma bir benzetme olarak gelecek ama ben bazı insanları Kutup Yıldızı’na benzetirim. Çevrelerine sönük görünürler ama onları bulmayı ve keşfetmeyi başarırsanız sizi mutlu ederler. Tıpkı Kutup Yıldızı gibi. O zaman şu dilekle bitireyim: Kutup Yıldızı gibi insanlar hayatınızdan eksik olmasın!

Notlar :

-İlginizi çekebilecek bazı popüler bilim yazıları ve görseller:

- http://rasyonalist.org/yazi/kutup-yildizi-neden-sabittir/

- http://www.kozmikanafor.com/kucuk-ayi-ve-kutup-yildizi/

- https://apod.nasa.gov/apod/ap130421.html

- https://apod.nasa.gov/apod/image/0502/umacastle_credner_full.jpg

-Yazının girişindeki görsel https://apod.nasa.gov/apod/ap080111.html adresinden alınmıştır. (“Polaris Dust Nebula” Image Credit & Copyright: Steve Mandel (Hidden Valley Observatory) Research Collaboration: Adolf Witt (University of Toledo) et al.)